‘Jongeren die bij ons terechtkomen, hebben vaak al een heel traject achter de rug’, zegt Bastiaan Franse, maatschappelijk werker bij Transvisie Zorg. Deze organisatie biedt hulpverlening aan mensen met genderidentiteitsvragen. ‘Ik merk dat hulpverleners vaak niet goed door durven te vragen. En daardoor richten ze zich op de problemen die vaak alleen maar het gevolg zijn van genderdysforie.’ Genderdysforie betekent dat je je ongelukkig voelt in de genderrol die van je verwacht wordt. Vaak gaat dit samen met onvrede over of afkeer van (delen van) je eigen lichaam. 0,5 tot 1,1 procent van de Nederlanders heeft hier last van en overweegt operaties te ondergaan. Dat zijn 83.000 tot 183.000 mensen.

‘Als een hulpverlener bijvoorbeeld ontdekt dat iemand depressief is, wordt er niet gevraagd of dit te maken kan hebben met het moeten leven als meisje of het moeten leven als jongen’, legt Franse uit. ‘Of een jongere maakt weinig contact met leeftijdsgenoten en wordt zonder goed doorvragen naar een weerbaarheidstraining gestuurd. Er bestaat dus een risico dat hulpverleners signalen opvangen en daar dan iets mee doen, maar niet naar gevoelens over de genderidentiteit en het lichaam vragen. Alleen kun je genderdysforie niet parkeren. Problemen stapelen zich op als iemand er jarenlang mee rond blijft lopen. En als een genderdysfore jongere kan profiteren van bijvoorbeeld puberteitsremmers, moet de hulpverlening er op tijd bij zijn.’

Schroom
‘Een reden dat hulpverleners er niet naar durven vragen, is dat ze bang zijn dat ze het mis hebben’, legt Franse uit. ‘Maar is dat erg? Je bent er om vragen te stellen en als je ernaast zit, hoor je het wel. Je kunt bijvoorbeeld zeggen: voel je je wel prettig als jongen tussen de jongens of meisjes onder de meisjes? Loop je tegen grenzen aan? Of: vind je dat mensen verwachtingen hebben waar je eigenlijk niet aan kunt voldoen? Wat je dus eigenlijk vraagt, is: kun je voldoende jezelf zijn?’

Volgens Franse is het niet verstandig om als hulpverlener een jongen die zich een meisje voelt meteen aan te spreken met ‘zij’ en andersom. ‘Die ander kan dan meteen denken: jij bent al flexibel, dan wil ik dat de rest dat ook is. Terwijl de ouders het misschien nog niet eens weten.’ Ook is het mogelijk dat iemand helemaal geen genderdysforie heeft. Gerichte hulpverlening moet dat later uitwijzen.

Vaker zelfmoord
Goede hulpverlening is belangrijk, want van de volwassen transgenders denkt 69 procent wel eens aan zelfmoord. 21 procent heeft een zelfmoordpoging gedaan. Er is nog geen onderzoek uitgevoerd naar zelfmoordgedachten onder transgenderjongeren. ‘Maar we denken dat het aantal heel groot is’, zegt Hanneke Felten, deskundige op het gebied van onder andere LHBT-jongeren en suïcide bij kennisinstituut Movisie. ‘Toen ik voor een groep transgenderjongeren zat, zei een deelnemer: “Hoe hebben jullie geprobeerd om zelfmoord te plegen?” En toen kwamen er allerlei verhalen, alsof het heel normaal was om een zelfmoordpoging te hebben gedaan. Nou, dan sta je wel even met je ogen te knipperen.’

Onder volwassen homoseksuele, lesbische en biseksuele volwassenen ligt het aantal mensen met zelfmoordgedachten op 44 procent en heeft 8 procent een zelfmoordpoging gedaan. Dat cijfer is dus lager. ‘Mogelijk komt dat doordat genderdysforie al op jonge leeftijd speelt’, zegt maatschappelijk werker Bastiaan Franse. ‘Mensen ontdekken hun homoseksuele gevoelens vaak pas als ze tiener zijn, maar iemand met genderdysforie bouwt al stress op in de vroege jaren. Deze personen krijgen op zijn vroegst in de puberteit hulp, omdat de problemen dan vaak verergeren. En meestal wordt zelfs pas op volwassen leeftijd de weg naar instellingen gevonden.’

Hele identiteit
Een andere mogelijke reden voor het grote aantal zelfmoordpogingen, is dat genderdysforie te maken heeft met je hele identiteit, niet alleen met je seksuele voorkeur, denkt Franse. ‘Je kunt niet uit je vel stappen. Genderdysforie speelt dag en nacht.' In de taal word je immers aangesproken met 'hij' of 'zij' en in veel sociale interacties word je ingedeeld bij de vrouwen of bij de mannen. Bij toiletten en kleedkamers moet je bijvoorbeeld vaak kiezen tussen de dames en de heren. 'Continu word je geconfronteerd met de gedachte: dit is niet hoe ik me voel. Jongeren moeten zich voortdurend aanpassen en een toneelstuk opvoeren. Dat voelt voor hen alsof ze hun gevoelens continu dienen weg te stoppen.’ Hersenonderzoeker Sarah Burke ontdekte dat het brein van een jongere met genderdysforie inderdaad op dat van het andere geslacht lijkt.

‘De meeste jongeren die bij mij komen en zeggen dat ze aan zelfmoord hebben gedacht, geven als verklaring dat ze niet wisten hoe ze zichzelf moesten zijn’, zegt Tanja van Hengel, klinisch- en ontwikkelingspsychologe bij Psycha Informa groep. ‘Ik denk dat homoseksualiteit meer geaccepteerd wordt in de maatschappij dan genderdysforie. Maar er is al meer begrip voor en dat komt mede door de ontwikkeling van het internet, waardoor informatie en lotgenoten opzoeken veel makkelijker is geworden. Volgens mij loopt genderdysforie achter homoseksualiteit aan en is het een kwestie van tijd tot die ook wordt geaccepteerd.’ Franse denkt dat dat proces zou worden versneld als er meer aandacht voor genderdiversiteit is op scholen en in opleidingen.

Coming out
Als een jongere naar je toekomt met genderdysforie, is het goed om te vragen wie hij of zij al in vertrouwen heeft genomen, raadt maatschappelijk werker Bastiaan Franse aan. Wie zijn steunfiguren, bij wie zou de jongere terecht kunnen? ‘Vaak is het gedrag van deze persoon niet helemaal ongezien, maar denkt de omgeving bijvoorbeeld dat diegene homo of lesbisch is en nog uit de kast moet komen. Bij Transvisie Zorg proberen we, in goed overleg met de jongere, eerst ouders erbij te betrekken en dan samen te bedenken wat de volgende stap is. Op maat bespreek je wat het beste past op dat moment.’ Franse noemt meer coming out naar de directe omgeving als eerste stap.

Jezelf kunnen zijn, als vrouw, man of buiten de hokjes van man en vrouw, is een doel. En ook een recht. Maar in de praktijk kan soms de weegschaal negatief uitslaan en kom je er toch beroerd vanaf omdat je niet geaccepteerd wordt, weet Franse. ‘In Nederland roepen we heel hard: anders zijn moet kunnen. Maar in de praktijk merk ik helaas dat er veel gepest wordt en dat transgenders worden gediscrimineerd bij het vinden en behouden van een stage en baan.’ Uit onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau blijkt inderdaad dat deze groep vaker werkloos is. ‘Daarom is het voor iedere transgender belangrijk om een eigen pad uit te stippelen en keuzes te maken die passen bij zijn of haar leven en omgeving.’

Spijt
Klinisch- en ontwikkelingspsychologe Tanja van der Hengel is van mening dat mensen met genderdysforie altijd doorverwezen moeten worden. ‘De meesten hebben wel hulpverlening nodig, omdat genderdysforie veel met je doet. En soms slaat een steunfiguur de plank ook mis: dan zoekt die informatie en denkt er veel vanaf te weten, maar blijkt iemand later helemaal geen genderdysforie te hebben en komen de gevoelens ergens anders vandaan. Het bestaat dat mensen spijt krijgen als ze een operatie hebben ondergaan. Ik denk dat je dat meer kunt voorkomen als iemand gespecialiseerde hulp krijgt.’

Wil je meer weten over dit onderwerp? Een langere versie van dit artikel komt in SoziO. Daarin komt ook een cliënt aan het woord bij wie genderdysforie nooit was herkend en die ook niet serieus werd genomen door hulpverleners.


Lees ook:
Meer scholing nodig voor omgaan met LHBT-jongeren
'Voorkom zelfmoord, praat erover'

Islamitische LHBT'ers kunnen soms beter in de kast blijven

Christelijke LHBT'ers moeten mening wijde omgeving loslaten